Họa sĩ Nguyễn Ngọc Dân người Hải Phòng, tuổi Nhâm Tý -
một ví dụ về một người trẻ làm nghệ thuật quyết liệt, không khoan nhượng, luôn
sẵn sàng đuổi theo những đam mê rồ dại của chính mình. Anh nổi tiếng nhất với
những bức tranh vẽ dây điện trên phố. Bạn bè thường gọi anh là Dân “dây điện”.
Nhìn đời sống trong im lặng và hỗn độn là một tâm thế mà Dân chọn, để thăng hoa
trong nghệ thuật.
Họa sĩ Nguyễn Ngọc Dân
Ở giữa đám đông, Dân khi nào cũng chìm khuất, ẩn mình. Anh
kiệm lời, nói thật ít, tuồng như chỉ suy ngẫm. Nhưng khi gặp người hiểu mình, Dân
bỗng chốc trở nên khác hẳn, sinh động, hoạt bát, và không có ý định giấu giếm
các ý tưởng lúc nào cũng chực bùng nổ trong con người mình.
Hàng ngày chúng ta đi trên phố trong sự tất bật của đời
sống, không mấy người để ý đến những búi dây điện ở trên cao. Và nếu để ý,
chúng ta cũng chỉ nhìn thấy ở đó những rối mòng mòng, những hỗn độn, những
chằng chịt dường như đang cố tình làm phức tạp thêm suy nghĩ bận rộn trong đầu
óc quay cuồng bởi đời sống xung quanh của chúng ta. Còn Nguyễn Ngọc Dân thì
khác, anh đã thực sự nhìn dây điện như một sự thư giãn, hay nói chính xác hơn,
là một sự suy ngẫm. Những ý tưởng nghệ thuật vụt đến trong sự thư giãn nhiều
suy ngẫm ấy. “Nhiều lần trên đường chở vợ đi làm, hay đi đón vợ về, dừng lại ở
các ngã tư khi có đèn đỏ, tôi ngước nhìn lên những góc phố đan cài rất nhiều đường
dây diện và nhận ra rằng chúng có một vẻ đẹp tạo hình rất lạ, rất hội họa. Rồi
như một thói quen, ngồi đâu tôi cũng ngước nhìn lên cao, ngắm dây điện. Và đến
một ngày tôi chợt nhận ra rằng, những cột điện, những chiếc loa truyền thanh,
những rối rắm dây diện vắt trên các con phố, trên đầu chúng ta kia đang mang
một thông điệp rất mạnh mẽ về cuộc sống mà đôi khi vì vội vàng chúng ta không
nhìn ra”.
Đèn đỏ - Sơn dầu của Nguyễn Ngọc Dân
Suy nghĩ đó như một sự phát hiện thú vị đối với Nguyễn Ngọc
Dân, và anh bắt đầu đuổi theo các ý tưởng của mình bằng sắc màu. Khi đó Dân
không hề nghĩ cuộc chơi với dây điện của mình lại trở thành một cuộc chơi lớn,
gây tiếng vang không chỉ với công chúng trong nước mà cả ở nước ngoài. Triển
lãm Vắt qua phố của anh được trưng bày tại Trung tâm văn hóa Pháp (Hà Nội)
tháng 11/2007, sau đó hai lần được triển lãm tại Hà Lan vào tháng 7/2008 và
tháng 5/2009.
Tại Hà Lan, Nguyễn Ngọc Dân làm sửng sốt khán giả, khi anh
không chỉ trưng bày 60 bức tranh vẽ dây diện - một chủ đề đã trở thành “đặc
sản” trong các bữa tiệc tinh thần của anh, mà ở lần triển lãm sau, anh còn mang
tới cho người xem một không gian sắp đặt với đầy đủ cột điện, loa truyền thanh,
và rất nhiều dây điện dọc ngang vừa như chấp nhận, vừa như chống lại chủ đích
của người họa sĩ.
Lý giải một đời sống phát triển bằng những bức tranh dây
điện, Nguyễn Ngọc Dân chia sẻ: “Ở Hà Nội và nhiều nơi trên đất nước ta, những
chiếc cột điện có tuổi đời rất lâu, nó là những chứng nhân của lịch sử. Dây
điện là một biểu hiện của sự bùng nổ thông tin, sự phát triển mạnh mẽ của đời
sống con người, giống như một chiếc áo càng ngày càng trở nên quá chật đối với
người mặc chúng. Cho dù sau này, đời sống văn minh hơn, dây diện có thể được
chôn xuống đất, trả cho chúng ta khoảng trời xanh thoáng đãng trên đầu mỗi
ngày, thì đó vẫn luôn là ký ức của một thời, mang một ý niệm sâu sắc nào đó về cuộc
sống”.
Loa trên phố - Sơn dầu của Nguyễn Ngọc Dân
Thật ngạc nhiên là những dây điện rối rắm lại trở nên vô
cùng đáng yêu trong tranh vẽ của Dân, vì nó đã được “chuốt” bởi tình yêu cuộc
sống của người họa sĩ. Bằng màu sắc, Dân đã chỉ cho chúng ta thấy, những đường
nét ngoằn ngoèo ngoài ô cửa mỗi sớm mai ta trở dậy nhìn lên lại mang một “phẩm
tính” toàn cầu hóa đến vậy. Nó là sự kết nối của thông tin, của lạc hậu và phát
triển, của cái mới và cái cũ, của quá khứ và tương lai. Trong một bức tranh nào
đó, Nguyễn Ngọc Dân nhìn dây diện như những khuông nhạc sinh động mà ở đó những
đèn xanh đèn đỏ trên ngã tư một con phố chính là những nốt nhạc đang vang lên
những giai điệu cuộc sống.
Rồi ở một bức họa khác, Dân lại nhìn thấy dáng rồng bay trên
nóc những ngôi nhà - một vẻ đẹp rất riêng của Hà Nội, từ dây điện. Không hề có
bóng dáng con người trong những bức tranh dây điện của Dân. Đằng sau hay phía
dưới dây điện luôn là những cột đèn đường, những cây bàng lá đỏ, những mùa hoa
phượng rực rỡ, những biển hiệu của một tiệm làm đẹp, hay cửa hàng bán hoa. Và
chỉ từng đó thôi, đủ cho người xem cảm nhận sự xôn xao của đời sống đô thị phát
triển. Đấy là nghệ thuật lấy cái tĩnh để miêu tả cái động. Và nói như họa sĩ Lê
Trí Dũng, thì Dân đã biến dây điện thành những cuộc chơi của màu sắc, của những
giấc mơ mà ở đó “nỗi buồn tranh chấp với hy vọng, nỗi khổ chung sống với hoan
hỷ…Từ đó diễn giải các mối tương quan của con người với thiên nhiên. Có một sự
khuếch đại vô thức các cảm xúc, ngấm ngầm hay trắng trợn…”.
Để vẽ dây điện, Nguyễn Ngọc Dân đã sáng tạo ra một thủ pháp
vẽ rất riêng khiến cho nhiều đồng nghiệp kinh ngạc. Dân không vẽ bằng bút, mà
anh vẽ bằng que. Những đường nét tạo hình vừa mịn vừa gai góc, vừa trau chuốt,
vừa xù xì đã mang đến cho những bức tranh dây điện một hiệu quả đặc biệt về mặt
thị giác. Ngoài sắp đặt ra, Dân không chỉ vẽ dây điện bằng sơn dầu, mà còn trên
gỗ và rất nhiều chất liệu khác. Anh quan niệm, nghệ thuật không lệ thuộc vào chất
liệu. Nghệ thuật lệ thuộc vào cảm xúc và tình yêu của người nghệ sĩ. Một khi có
sẵn “cái nền” ấy, anh có thể thăng hoa ở bất cứ chất liệu nào.
Dân có dáng vẻ khắc khổ, ẩn giấu của một tu sĩ hơn là một
họa sĩ. Triết lý của anh là “ẩn đi để làm việc”. Dân không tóc dài, ít ngồi
quán bia, bàn nhậu, ít tham dự các cuộc tranh luận. Dân phát ngôn bằng lao động
không ngừng, lập ngôn bằng dào dạt ý tưởng. Để làm người đi đường trường với
nghệ thuật, Dân có ý thức rõ ràng về việc lo lắng cho mình một “cái đáy”, theo
tinh thần mà danh họa Picasso từng nói: “Dưới đáy của bức tranh là tình yêu”.
Hai chữ “Tình yêu” ở đây được hiểu, là sự không ngừng học hỏi làm giàu có nền văn
hóa của cá nhân người họa sĩ.
Dân học Thiền, đọc sách, chơi đồ cổ, cố gắng giữ cho Tâm
mình yên tĩnh. Và khi sự tĩnh lặng ngập tràn, Dân trở thành cái trụ rỗng, từ đó
anh để mặc cho năng lượng nghệ thuật chiếm lĩnh. Vẽ đối với Dân, chính là hành
vi giải phóng năng lượng, một sự nhập đồng. Khi Dân đã nhập đồng trong hội họa,
anh có thể làm việc quên giờ giấc, quên ăn uống, bất kể thời tiết nào. “Có lúc
từ xưởng vẽ bước ra, tôi mới nhớ rằng mình đã vẽ suốt cả ngày trong không gian
nóng nực không một chút gió”. Ngay cả xưởng vẽ của Dân cũng là một bí mật. Dường
như chưa ai trong số bạn bè của anh được “tận mục sở thị” nó. “Đối với tôi,
xưởng vẽ là một góc riêng, một thế giới riêng không ai có thể chạm đến. Ở đó,
tôi tự do hoàn toàn, là chính mình một cách hoàn toàn”.
Đối với ai đó, làm nghệ thuật là phải phiêu lãng, bay bổng,
hay bụi bặm; còn với Dân, làm nghệ thuật phải gan, phải lì, phải công phu và
khổ luyện. Dân thậm chí mang một cái vỏ khô khan, kém bắt mắt bên ngoài, để dồn
tâm lực cho hội họa. Trước những khen chê, Dân thường im lặng, vừa như khiêm
nhường, vừa như kiêu hãnh.
“Tôi lúc nào cũng chỉ nhìn vào con đường mà tôi đang chọn,
đang đi thôi. Tôi ít nói vì với tôi, hội họa là văn hóa nhìn, thẩm mỹ và ngôn
ngữ tạo hình. Tôi không vẽ cái gì nếu tôi không hiểu kỹ về nó”. Dân cầu kỳ và
kỹ tính đến sốt ruột. Chẳng hạn khi vẽ hoa, Dân không chịu nổi việc đi ra chợ
trước nhà và mua một đóa hoa về để ngồi vẽ. Vẽ sen, anh đến Hồ Tây lấy sen về
ướp trà, thấm cái mùi hương thanh cao của nó trước khi cầm cọ. Vẽ đào, anh đi
gặp các nghệ nhân trồng đào, lắng nghe tình yêu của họ vun vén cho mỗi gốc đào.
Vẽ hoa dơn, anh về Hải Phòng, tìm gặp những nghệ nhân trồng hoa, để hiểu thế
nào là hoa dơn cổ. Đối với Nguyễn Ngọc Dân, điều quan trọng khi vẽ một bức
tranh là nó phải có tứ. Nghĩa là nó phải kể một điều gì đó về văn hóa, về đời
sống, mà không chỉ đơn thuần là chút cảm xúc thoảng qua của người họa sĩ.
Chẳng hạn, trong triển lãm về Hoa mới đây nhất của Nguyễn
Ngọc Dân mang tên "Hương sắc" được trưng bày tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam, người xem có thể nhìn
thấy mỗi bức tranh hoa của anh chở những thông điệp khác nhau. Người họa sĩ khi
nào cũng như vô tình đặt dưới mỗi bình hoa rực rỡ khi thì một cây bút, khi thì
một chiếc bình vôi cổ, một chiếc đèn dầu cũ kỹ…như một điểm nhấn cho bức tranh,
lại như một thông điệp tinh tế về văn hóa dân tộc. Cách chơi ấy, phải là người hiểu
biết và tự tin lắm mới dám trình bày trong các sáng tạo của mình. Bởi vì, nếu
chỉ quá đi một chút, anh sẽ thành một người già nua, nệ cổ. Còn nếu non tay,
những phát ngôn nghệ thuật của anh sẽ trở nên sống sượng. Nguyễn Ngọc Dân, rất
may, đủ tỉnh táo và kiềm chế, lại cũng đủ hiểu biết để tồn tại giữa hai lằn
ranh ấy. Tranh của anh, nhờ thế, luôn mang vẻ tươi tắn của một tâm hồn trẻ,
giàu năng lượng và tình yêu, mặt khác, lại chở nặng những suy ngẫm của một
người đã sớm từng trải và “giác ngộ” những ý nghĩa cuộc đời.
Tác phẩm của Nguyễn Ngọc Dân tại triển lãm "Hương sắc"
Nguyễn Ngọc Dân thừa nhận mình là người có tham vọng trong
nghệ thuật. Trung bình mỗi năm một triển lãm đã minh chứng cho tham vọng đó của
anh. Rất ý thức về hai chữ “chuyên nghiệp” trong làm nghề, Dân xác định hội họa
chính là phương tiện quan trọng nhất để sống của người họa sĩ. Nghệ thuật là
hành vi mang tính cá nhân, nhưng một tác phẩm muốn có một đời sống lâu dài
trong công chúng, nó phải vượt qua xúc cảm cá nhân, câu chuyện cá nhân của
người sáng tạo, mà gặp được cái chung của nhân loại. “Đối với tôi, vẽ chính là
“đãi”. Như cách người ta tìm vàng trong cát. Đãi tất cả đi, thì điều cuối cùng người
làm nghệ thuật muốn đọng lại trong công chúng là sự Tử tế. Trong sự Tử tế vốn
bao hàm cái Đẹp và cái Thiện rồi. Xét cho cùng, không có gì quý hơn Đẹp và
Thiện cả. Đó là cái đích của nghệ thuật”.
Có thể ai đó sẽ cau mày vì cho rằng Dân “sách vở” quá, vì
những chia sẻ ấy. Nhưng nếu bạn đã xem tranh chân dung của Dân, tranh dây điện
của Dân, tranh Hoa và tranh Biển của Dân - những chủ đề lớn mà Dân đã rất thành
công và được đánh giá cao, được treo trong Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam, được nằm
trong nhiều bộ sưu tập của nhiều nhà sưu tập danh tiếng, bạn sẽ thấy những gì
anh nói là trải nghiệm của chính anh, không hề vay mượn. Và, với một họa sĩ
trẻ, một khi đã thấm thía được điều đó trong triết lý nghệ thuật của mình, thì
con đường của anh đi đã rộng mở…
Vũ Quỳnh Trang
Các bài viết về họa sĩ:
